HAYDEN WHITE:
PERSPEKTYWA POLSKA

Abstrakty i Noty Biograficzne

Maciej Bugajewski
Paula Ricoeura krytyczna lektura Haydena White'a

Zgadzam się z tezami artykułów Philippe Carrarda, najlepszego obecnie znawcy frankofońskiej recepcji narratywizmu Haydena White’a, które wskazują, że zainteresowanie we Francji twórczością Autora Metahistory, choć datowane na początek lat osiemdziesiątych, jest ograniczone, a ponadto polega w znacznej mierze na repetycji lektury filozofia Paula Ricoeura oraz historyka z Collège de France, Jacquesa Chartiera. Niejednokrotnie recepcja ta zasadza się na, raczej powierzchownym (jak na przykład u Antoine Prosta), odczytywaniu White’a z perspektywy Paula Veyna i Michela de Certeau rozpraw o pisaniu historii (Veyne) i piśmie historii (de Certeau). Zredagowany ostatnio przez Carrarda tom wybranych artykułów White’a, L’Histoire s’écrit (2017), przyniósł jak dotąd reakcje recenzentów, w których dominuje pochwała wydania publikacji przybliżającej kulturze francuskiej nieobecne wcześniej w przekładach teksty należące już jednak, jak się podkreśla w recenzjach, do niedawnej przeszłości refleksji nad historiografią.
Debata White–Chartier jest dość dobrze znana i – moim zdaniem – nie aż tak głęboka jak podziw i uznanie, jakimi się w kilku tekstach wzajemnie obdarzyli Paul Ricoeur i Hayden White. Celem mojego tekstu jest wydobycie swoistości Ricoeurowskiej lektury White, a tym samym frankofońskiej recepcji White’a, w tej mierze, w jakiej jest kształtowana przez lekturę Ricoeura. Moim celem jest pokazanie obecnej implicite w tekstach Ricoeura (przede wszystkim w tłumaczonej również na język polski rozprawie – Pamięć, historia, zapomnienie) krytyki koncepcji White’a. Ricoeur z zasady pisze o tekstach White’a afirmatywnie, podkreślając perspektywy, które są w nich otwierane. Jednak uważna lektura wypowiedzi Ricoeura dostrzega, że przyswojenie dorobku White’a, zaadaptowanie go do własnej koncepcji reprezentacji historycznej, zachodzi poprzez krytykę obecną w sposób nieco (lub bardziej) ukryty.

Maciej Bugajewski, dr hab. prof. UAM, pracuje w Instytucie Historii UAM. Zajmuje się zagadnieniami metodologii historii, historii historiografii, teoretycznymi problemami pamięci historycznej. Wybrane publikacje: Brzemię przeszłości. Zło jako przedmiot interpretacji historycznej (2009); Historiografia i czas. Paula Ricoeura teoria poznania historycznego (2002); (red.) Czy przeszłość powinna być inna? Studia z teorii i historii historiografii (2008); (wraz z M. Solarską) Współczesna francuska historia kobiet. Dokonania – perspektywy – krytyka (2009); (red. naukowa wraz z I. Skórzyńską) „Sensus Historiae” 4/2011 oraz 1/2012 (numery tematyczne poświęcone pamięci historycznej); (wraz z V. Julkowską) red. naukowa „Rocznika Antropologii Historii” nr 1, 2013 (O Reprezentacji); (wraz z V. Julkowską i M. Solarską) redakcja naukowa dwóch tomów czasopisma Teoria@Historia o problemach historii historiografii (2017 i 2018); (wraz z M. Solarską) monografia – Doświadczanie przeszłości. Poznanie historyczne wobec pluralizmu czasu historycznego, Poznań 2018.

 

Przemysław Czapliński 
Dlaczego Hayden White nie stał się patronem nowej historii literatury (polskiej)?

Przemysław Czapliński - profesor zwyczajny; historyk literatury polskiej i europejskiej XX i XXI wieku, eseista, tłumacz, krytyk literacki; współtwórca Zakładu Antropologii Literatury (UAM, Poznań), kierownik specjalności krytycznoliterackiej, członek-korespondent Polskiej Akademii Nauk. Ostatnie publikacje: Polska do wymiany (2009), Resztki nowoczesności (2011), Poruszona mapa (2016), Literatura i jej natury (2017; współautorzy: Joanna B. Bednarek, Dawid Gostyński). Redaktor tomów zbiorowych – m.in.: Zagłada. Współczesne problemy rozumienia i przedstawiania (2009; współredaktor: Ewa Domańska), Nowoczesność i sarmatyzm (Poznań 2011), Literatura ustna (2011), Kamp. Antologia przekładów (współredaktor: Anna Mizerka; 2013), Nowa humanistyka: zajmowanie pozycji, negocjowanie autonomii (współredaktor: Ryszard Nycz; 2018), Moc truchleje. Wielogłos o polskim katolicyzmie (2018), Prognozowanie teraźniejszości (współredaktor: Joanna B. Bednarek; 2018). 

 

Ewa Domańska - profesor nauk humanistycznych w Instytucie Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, oraz recurrent visiting professor w Department of Anthropology, Stanford University. Zajmuje się współczesną teorią i historią historiografii oraz porównawczą teorią nauk humanistycznych. Redaktorka i współredaktorka trzech antologii artykułów Haydena White’a (Poetyka Pisarstwa historycznego, red. Ewa Domańska i Marek Wilczyński, Kraków: Universitas, 2000, wyd. II poprawione i uzupełnione 2010;  Proza historyczna, red. Ewa Domańska, Kraków: Universitas, 2009 oraz Przeszłość praktyczna, red. Ewa Domańska, Kraków: Universitas, 2014), autorka i redaktorka krytycznych opracowań teorii White’a (Re-Figuring Hayden White, ed. Frank Ankersmit, Ewa Domanska, Hans Kellner. Stanford University Press, 2009 oraz artykułów opublikowanych m.in. w Historyka, Teksty Drugie oraz History and Theory oraz Rethinking History.

 

Jerzy Kałążny
Hayden White – perspektywa niemiecka

Recepcja Haydena White’a w Niemczech (RFN) zaczęła się późno. Utorował jej drogę przekład zbioru The Tropics of Discourse z przedmową Reinharta Kosellecka, któremu niemiecki wydawca dał brzemienny w skutki tytuł Także Klio poetyzuje [Auch Klio dichtet, 1986, 1991]. Następnie ukazał się przekład The Content of the Form [Die Bedeutung der Form, 1990] i wreszcie Metahistory (1994). Krytyczna recepcja tez zawartych w tych publikacjach wzbudziła ożywioną debatę wokół takich zagadnień, jak narracyjna struktura historiografii oraz bliskie pokrewieństwo między historiografią i literaturą fikcjonalną, w którą zaangażowali się historycy, literaturoznawcy, a także przedstawiciele innych dyscyplin. Szerokim kontekstem dla recepcji White’a w Niemczech jest tocząca się od późnych lat 80. z różnym natężeniem teoretyczna i metodologiczna dyskusja w obrębie historii akademickiej (zdominowanej podówczas przez historię społeczną), literaturoznawstwa oraz kulturoznawstwa, która dotyczyła zarówno kwestii tożsamościowych poszczególnych dyscyplin jak i możliwości interdyscyplinarnej współpracy. W referacie przedstawię dwa zasadnicze, splatające się ze sobą nurty naukowej refleksji, w której koncepcje White’a odgrywają istotną rolę. W pierwszym z nich mieszczą się prowadzone w późnych latach 90. i pierwszym dziesięcioleciu tego stulecia systematyczne badania m.in. nad udziałem literatury fikcjonalnej w wypracowywaniu nowych form przedstawiania i modeli reprezentacji historii (m.in. Daniel Fulda oraz Dorothea Kimmich) oraz nad teorią narracji skrojoną na potrzeby historiografii (Axel Rüth). Drugi nurt, na który położę szczególny nacisk, ma związek z badaniami nad Zagładą, które – w szerszym kontekście badań nad narodowym socjalizmem i drugą wojną światową – dostarczały i nadal dostarczają w Niemczech ważnych impulsów teoretycznych i metodologicznych. Ideą konferencji poświęconej narracyjnym problemom przedstawiania Holocaustu, która odbyła się w 2011 roku w Jena Center Geschichte des 20. Jahrhunderts / 20th Century History, było skonfrontowanie strategii badawczych i narracyjnych Saula Friedländera i Christophera R. Browninga z koncepcjami Haydena White’a. Efekty tej konfrontacji świadczą, że dorobek autora Metahistory jest nadal ważnym punktem odniesienia także dla badaczy historii współczesnej.

Jerzy Kałążny, literaturoznawca, prof. nadzw. w Instytucie Filologii Germańskiej, Wydział Neofilologii UAM w Poznaniu; zainteresowania badawcze: XIX-wieczne procesy nation building, pamięć, narracja i tożsamość we współczesnej literaturze i historiografii, europejskie kultury pamięci w XX i XXI wieku; tłumacz, współpracownik serii wydawniczej „Poznańska Biblioteka Niemiecka”. Wybrane publikacje: Opowiadanie historii w niemieckiej refleksji teoretycznohistorycznej i literaturoznawczej od oświecenia do współczesności, wybór, przekł. i oprac. Jerzy Kałążny. Poznań 2003; Druga wojna światowa w pamięci kulturowej w Polsce i w Niemczech. 70 lat później (1945-2015) pod red. J. Kałążnego, A. Korzeniewskiej, B. Korzeniewskiego. Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2015; Jak w XXI wieku opowiadać historię? Narracja jako problem teoretyczny i praktyczny w niemieckich naukach o historii, kulturze i literaturze, koncepcja, opracowanie i wstęp Jerzy Kałążny (w opracowaniu).

 

Danuta Minta-Tworzowska
Między narracją historyczną a narracją archeologiczną:
od Haydena White’a do archeologii

Tematem mojego wystąpienia będą inspiracje, jakie niesie narratywistyczna filozofia historii Haydena White’a dla archeologii. Pytanie dotyczy kwestii, na ile myśl White’a o narracyjności w przedstawianiu przeszłej rzeczywistości odcisnęła swoje piętno na tworzeniu narracji o pradziejach/prahistorii przez archeologów. Innymi słowy, czy „poetyka pisarstwa historycznego” Haydena White’a ma swój odpowiednik w archeologii. Źródeł inspiracji i zbieżności z ideami H. White’a w archeologii jest wiele. Pewne idee czekają niejako na „odkrycie” przez archeologów. Badacz ten wniósł nowy sposób dyskutowania o historii, w którym to przeszłość jawi się jako porządek i porządek dyskursu  w metahistorii. Dlatego postaram się nakreślić porządek dyskursu w metaarcheologii i pokazać wpływ H. White’a na nie (np. w odniesieniu do kategorii czasu). Odniosę się również do koncepcji tropów, do topologii  oraz idei przeszłości praktycznej. Zarówno dla historii jak i archeologii ważny jest dyskurs naukowy, zakorzeniony również w wyobraźni, w umyśle i w kontekście kulturowo-politycznym badacza. Istotne jest również  społeczne użytkowanie wiedzy o przeszłości (badanie pamięci, tożsamości), w tym najdawniejszej, czy dążenie do awangardowych podejść w badaniach przeszłości. Wszystkie te elementy zawarte są w pracach Haydena White’a. Niektóre idee tego badacza tak głęboko weszły do obiegu naukowego, że stały się oczywistościami, również w archeologii.

Danuta Minta-Tworzowska, profesor zwyczajny archeologii, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Prace badawcze mieszczą się w nurcie studiów i zainteresowań teorią, metodologią i historią  ‘literatury’ archeologicznej. Poświęcone są orientacjom teoriopoznawczym w archeologii, refleksji na ‘źródłem archeologicznym’,  procedurze badawczej archeologii. W ostatnim czasie skupiają się na teorii społecznej w archeologii, problematyce tożsamości społeczeństw pradziejowych, kategorii czasu i przestrzeni w archeologii, a zwłaszcza na ‘symbolice’ i sztuce pradziejowej w aspekcie interdyscyplinarności badań archeologicznych. Autorka opublikowała ponad 120 prac naukowych. Najważniejsze publikacje książkowe :Elementy metodologii prahistorii  w historiozofii P. Teilharda de Chardin (Poznań 1984); także Klasyfikacja w archeologii jako sposób wyrażania wyników badań, hipotez i teorii archeologicznych (Poznań 1994),oraz redakcje książek: Archeologia-Paradygmat-Pamięć, (Poznań 2001), Komu potrzebna jest przeszłość (Poznań 2006); Współczesne oblicza przeszłości (Poznań 2011); Dziedzictwo odzyskane. Badania ratownicze na ziemi gnieźnieńskiej, (Poznań 2012); Dziedzictwo odzyskane. Badania ratownicze na ziemi rawickiej”(Poznań 2017); Estetyka w archeologii. Obrazowanie piękna w perspektywie archeologicznej (Gdańsk 2018).

 

Jakub Muchowski
Hayden White i autonomia historii

Hayden White w swojej refleksji teoretycznej nie podejmował wprost problematyki niezależności historii jako dyscypliny wiedzy. Nie pytał o przedmiot badań historycznych, o specyfikę stosowanych w nich metod, odmienność historii od innych dziedzin czy ekonomiczne i społeczne uwarunkowania pracy dyskursu historycznego. Lekceważył problematykę profesjonalizmu historyków w prowokacyjnych komentarzach sprowadzając go do umiejętności pisania i czytania oraz znajomości języków obcych.
White – przede wszystkim w pracach z lat 70. i 80. – wiele uwagi poświęcił jednak eksponowaniu i opisowi przymusów kulturowych – w tym reżimów narracyjnych i ideologicznych – powodujących praktykami historycznymi i naruszających ich autonomię. Silne wewnętrzne napięcie w jego refleksji teoretycznej wytwarzało zagadnienie ujęcia zdolności podmiotu do rozpoznania warunków budowania reprezentacji historycznych i uwolnienia się od zastanych zależności. White zaproponował kilka rozstrzygnięć, w tym takie, które narażały go na oskarżenia o „demiurgiczne” rozumienie relacji ludzi z „własną” przeszłością.
Mocniej zarysowane odgraniczenie dziedziny historii pojawia się w jego – już dwudziestopierwszowiecznej – ofercie sięgnięcia po podział Michael Oakeshotta na przeszłość praktyczną i przeszłość historyczną. Krytycznie omawiając akademickie pisarstwo historycznego odrzucane przez czytelników jako jałowe, gdyż nie odpowiadające na współczesne pytania egzystencjalne, społeczne i polityczne, White, najprawdopodobniej w sposób niezamierzony, opisał niezależność działań historyków od żądań wysuwanych przez społeczeństwa, do których należą. Zdaniem komentatorów jego uwagi mogą być produktywną inspiracją do myślenia o odrębności dyscypliny historii.
W swoim wystąpieniu przeprowadzę rewizję pisarstwa White rekonfigurując dotychczasowe rozpoznania przy użyciu pojęcia autonomii. Odniosę je do trwającej od kilkunastu lat debaty dotyczącej suwerenność dyscyplin i profesjonalizmu nauk humanistycznych i rozważę ich aktualność w obliczu wyzwań podejmowanych przez współczesne nauki historyczne.

Jakub Muchowski, adiunkt w Zakładzie Dziejów Historiografii i Metodologii Historii UJ. Zajmuje się teorią pisarstwa historycznego, badaniami nad Holokaustem i ludobójstwem oraz pamięcią kulturową. Jest współzałożycielem Ośrodka Badań nad Kulturami Pamięci WP UJ. Autor Historyki Shoah (PWN 2006) i Polityki pisarstwa historycznego (FNP 2015).

 

Jan Pomorski
Hayden White a polska metodologia historii i teoria historiografii

W referacie podejmę próbę pokazania, jakimi drogami/etapami przebiegała recepcja myśli Haydena White’a w polskiej metodologii historii i teorii historiografii, poczynając od końca lat siedemdziesiątych XX stulecia. Prekursorska rola przypada tu ośrodkowi poznańskiemu (Jerzy Topolski, Ewa Domańska, Maciej Bugajewski, Wojciech Wrzosek), a także lubelskiemu (Jan Pomorski) oraz krakowskiemu (Jakub Muchowski, Krzysztof Zamorski). Następnie skonfrontuję główne idee autora Metahistory z teorią historii, reprezentowaną przez Topolskiego, Wrzoska, Domańską, Pomorskiego oraz Zamorskiego. Dla każdego z tych badaczy White był ważnym źródłem inspiracji przy stawianiu pytań poznawczo istotnych i zarysowywaniu własnych programów badawczych, choć każdy w sposób odmienny próbował zmierzyć się z problemami podnoszonymi w White’owskiej teorii historii. Od jej rozwijania po zniesienie.

Jan Pomorski - Prof. dr hab. kieruje Zakładem Metodologii Historii w Instytucie Historii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej i Centrum Badawczo-Wdrożeniowym e-Humanistyka UMCS. Jego zainteresowania naukowe skupiają się wokół metodologii i teorii historii oraz historiografii XX stulecia. Był inicjatorem i kierował kolegium redakcyjnym serii wydawniczej RRR, w której opublikował w 1990 roku książkę Metodologiczne problemy narracji historycznej zawierającą teksty Haydena White’a i Franka Ankersmita.

 

Jörn Rüsen
A Turning Point in Theory of History.
The Place of Hayden White in the History of Metahistory

This paper intends to place Hayden White's reflection on the basic principles of meaning construction in history into a historical context of modern historical studies. It first presents the self-understanding of professional historians in which they emphasized the academic (in German: 'wissenschaftlichen) character of the discipline. This reflexive modernity started at the end of the 18th century with Martin Chladenius' 'Allgemeine Geschichtswissenschaft" (1752) and had its peak at the turn to the 20th century with comprehensive handbooks on the methods of historical research. Ernst Bernheim and Charles-Victor Langlois and Charles Seignobos are the most prominent authors of this kind of reflecting history as an academic discipline.
In this way of reflection, the traditional (pre-modern) interpretation of history as a part of rhetoric was pushed back and replaced by a methodological argumentation about the rules of research (with an emphasis on source critique). Historiography, or the presentation of the results of research in a narrative form, was not completely neglected, but did not meet any a remarkable recognition (an exemption was Gervinus' 'Historik' from 1837). After the analytical insight into the narrative form of historical knowledge the heavyweight of discussing the principles of historical thinking dramatically changed from the issue of research to that of representation (historiography).
Hayden White's 'Meta-history' (1973) marked this change paradigmatically). It turned the shift from rhetoric to science into its contrary direction. A new turn to rhetoric was proclaimed. This new anti-turn set off a hitherto unanswered question of how research methodology should be treated? Source critique was not refuted but did not find any remarkable attention. The research procedure of interpretation, in contrast, was met by a new understanding and interest: it was identified as representation by the linguistic procedures of meaning construction. Its role as a part of historical method, however, was completely ignored.
The paper ends with a hitherto still not reflected problem of meta-history, namely the relationship between interpretation and representation. They are not identical, but closely related. Their synthesis and their difference have to be systematically inquired and reflected, if meta-history should step forward and engage in this task. Then the merits of White's return to rhetoric will be appreciated as well as its one-sidedness criticised, before a further step is taken.

Jörn Rüsen -Prof. Dr. Dr.h.c.mult. - Senior Fellow at the Institute for Advanced Study in the Humanities at Essen and Professor emeritus at the University of Witten/Herdecke. He was Professor at the Ruhr-University of Bochum, at the University of Bielefeld, director of the Zif (center for interdisciplinary study) in Bielefeld, Professor at the University of Witten/Herdecke; President/director of the Kulturwissenschaftliches Institut (Institute for Advanced Study in the Humanities) at Essen. Fields of research: theory and methodology of history, history of historiography, didactics of history, historical culture, strategies of intercultural comparison, humanism in a globalizing world.

 

Edward Skibiński
Hayden White w mediewistyce

Hayden White jest autorem kilku prac poświęconych średniowieczu, napisanych jeszcze przed ukazaniem się Metahistory. To być może sprawiło, że w późniejszych swoich publikacjach posługiwał się przykładami ze średniowiecza prezentując swoje koncepcje teoretyczne. Jednocześnie pewne koncepcje narratologiczne White’a zostały podjęte przez samych mediewistów. Zadaniem mojego tekstu będzie prześledzenie tych wątków. Recepcja negatywna ze strony mediewistów polegała na wytykaniu błędów rzeczowych w przykładach ze średniowiecza wprowadzanych do tekstów teoretycznych przez White’a. W tekście zamierzam ponownie rozpatrzyć zarówno przykłady, jak i ich krytykę. Najważniejszą rzeczą jest jednak recepcja narzędzi analitycznych zaproponowanych przez Haydena White’a w analizach historiografii średniowiecznej. Postaram się ocenić, na ile są to próby udane i czy sami historycy pozostali przy tych narzędziach w swoich dalszych pracach dotyczących analizy źródeł narracyjnych. Kolejnym zagadnieniem będzie kwestia, na ile analizy narratologiczne występują w mediewistyce i do jakich narzędzi analitycznych odwołują się stosujący je badacze. Podejmę też próbę odpowiedzi na pytanie, na ile mediewiści krytykujący White’a podejmują analizy narratologiczne i z jakich narzędzi analitycznych korzystają.

Edward Skibiński - dr hab. Prof. UAM, historyk i filolog klasyczny.  Prace z zakresu źródłoznawstwa, historii historiografii, mitologii. Zajmuje się jak dotąd źródłami średniowiecznymi i XX w.

 

Paweł Stróżyk – historyk, mediewista, absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; profesor nadzwyczajny UAM; pracownik naukowy w Instytucie Historii UAM (Zakład Źródłoznawstwa i Nauk Pomocniczych Historii). Interesuje się naukowo metodyką historii, teoretycznymi aspektami źródeł historycznych, źródłoznawstwem i naukami pomocniczymi historii, ze szczególnym uwzględnieniem heraldyki, sfragistyki, ikonografii historycznej oraz epigrafiki. Wraz z prof. Edwardem Skibińskim prowadzi Seminarium im. Brygidy Kürbis. Autor książki: Źródła ikonograficzne w badaniu źródłoznawczym na przykładzie drzwi gnieźnieńskich: heureza i krytyka zewnętrzna (Poznań 2011).

 

Marek Wilczyński
Hayden White jako literaturoznawca

Jako teoretyk historiografii Hayden White niemal od początku swej drogi naukowej korzystał z inspiracji teorią literatury. W Metahistory,analizując dzieła wielkich historyków XIX wieku, na szeroką skalę posłużył się zaproponowanymi przez Northropa Frye’a w Anatomii krytyki kluczowymi kategoriami interpretacji tekstów narracyjnych (i nie tylko). W latach późniejszych, kiedy zainteresowały go szanse i próby przedstawienia doświadczenia Zagłady, zajął się literackimi świadectwami więźnia Auschwitz Primo Leviego, czytał również Wojnę i pokój Tołstoja, Flauberta i Prousta, a przede wszystkim nigdy nie tracił z oczu związków pomiędzy literaturą a historiografią wynikających z wieloznacznego stosunku obydwu rodzajów dyskursu do pojęcia prawdy, podważając poniekąd tradycyjne rozróżnienie poczynione w tej kwestii przez Arystotelesa. Literatura jako domena fikcjonalności częstokroć „podszytej” faktami zawsze pozostawała przynajmniej implicite w centrum uwagi White’a, szczególnie wyczulonego na językowy charakter zapisu zdarzenia historycznego, stąd jego zainteresowanie myślą Rolanda Barthesa i postrukturalizmem francuskim. Tematem wystąpienia będzie więc specyfika poszczególnych aktów podejmowanej przez Profesora lektury dzieł literackich, jak również stała obecność pojęć zaczerpniętych z teorii literatury w jego rozważaniach stricte teoretycznych, aż do ostatniego tekstu, opublikowanego niedawno po polsku w Tekstach Drugich.

Marek Wilczyński – prof. dr hab., pracownik Ośrodka Studiów Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego. Tłumacz tekstów Haydena White’a na język polski; współredaktor (wraz z Ewą Domańską i Arkadiuszem Marciniakiem pierwszego z trzech wydanych w Polsce wyborów prac Profesora pt. Poetyka pisarstwa historycznego; uczestnik seminarium Haydena White’a na Wydziale Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Zainteresowania oraz dorobek naukowy obejmują przede wszystkim literaturę amerykańską pierwszej połowy XIX wieku, literaturę regionalną Nowej Anglii oraz teorię literatury

 

Tomasz Wiśniewski
Postsekularna lektura Haydena White’a

W referacie zamierzam wskazać, że można mówić o White’cie jako myślicielu „postsekularnym” – wykrywającym i uruchamiającym ukryte w historii zasoby intelektualne, które kontestują jej powierzchownie świecki charakter. Rozważania zachęcają z jednej strony do przemyślenia historii jako zsekularyzowanej dziedziny wiedzy i do sproblematyzowania idei „agnostycyzmu metodologicznego”, a z drugiej do zaakcentowania konstruktywistycznego i praktycznego wymiaru instrumentów teoretycznych, jakimi posługują się historycy. Punktem wyjścia wystąpienia jest omówienie tzw. modelu wypełniania się figury (figure-fulfillment model) – schematu rozpoznanego przez Haydena White’a jako charakterystycznej cechy zachodniego myślenia historycznego. Opierając się na ustaleniach Ericha Auerbacha, White upatruje pochodzenie tego mechanizmu w starożytnych judeochrześcijańskich dyskursach profetycznych. Ma on przekraczać i uzupełniać prostą opozycję cyklicznego i linearnego myślenia o czasie, dziejach czy historii. Paradygmatycznym przypadkiem takiego myślenia jest chrześcijańskie traktowanie Jezusa Chrystusa jako zbawiciela, tj. postaci, w której skonsumowane zostają cechy, nadzieje i treści obecne w nauczaniu proroków Starego Testamentu. Tego rodzaju konceptualizacji zazwyczaj dokonuje się retroaktywnie, post factum, obierając dane wydarzenie jako punkt dojścia i szukając jego zapowiedzi – procesów, które doprowadziły do jego zajścia – w tym, co je poprzedzało. White wpisuje ten schemat w szerszą siatkę pojęciową, zawierającą również prefigurację, przyczynowość figuralną czy realizm figuralny. Wypełnianie się figury nie jest zatem reliktem o izolowanym charakterze, lecz elementem bardziej złożonej problematyki – obszaru, który coraz bardziej wyodrębniał się w rozważaniach z późnego okresu twórczości autora Metahistory. Wskazując na „kryptoteologiczny” charakter modelu, White dotyka problemu religijnych uwikłań nowoczesnej historii. Sformułowana przez niego siatka pojęciowa pozwala dostrzec zawoalowane czy/i nieuświadomione oddziaływanie elementów o pochodzeniu religijnym.

Tomasz Wiśniewski – doktorant na Wydziale Historycznym UAM. Pracuje nad rozprawą doktorską na temat historii postsekularnej. Zainteresowania badawcze: porównawcza teoria nauk humanistycznych i społecznych, historia historiografii, teoria historii, filozofia polityczna, posthumanizm, postsekularyzm. Publikował w czasopismach: „Kultura i Historia”, „Prace Kulturoznawcze”, „Przegląd Polityczny”, „Sensus Historiae” i „Stan Rzeczy”. Członek Rady Redakcyjnej filozoficznego pisma „Machina Myśli”. W roku akademickim 2014-2015 otrzymał Stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za wybitne osiągnięcia.