| Krzysztof Maciej Kowalski
Artefakty jako zródla poznania historycznego
Wystapienie zwiazane jest z pietnastoleciem opublikowania przez autora ksiazki pt. Artefakty jako zródla poznania. Studium z teorii nauki historycznej (Gdansk 1993, 2 wyd. rozszerzone, Gdansk 2006). Autor pragnie w swoim wystapieniu pokazac, w jaki sposób w trakcie ostatnich lat zastosowal propozycje teoretyczne i metodologiczne w zakresie rozpoznania artefaktów na polu wlasnej praktyki badawczej, przede wszystkim w opracowaniach, zblizonych do historii kultury materialnej, ale takze w pracach, zwiazanych z epigrafika sredniowieczna i nowozytna oraz ikonologia historyczna. Zagadnienia artefaktów, podejmowane przez autora, obejmowaly wiele kategorii obiektów dawnej kultury materialnej: m. in. dzwony gotyckie i renesansowe, sepulkralia, architektoniczne inskrypcje sredniowieczne i nowozytne, dawne vasa sacra , obiekty kostiumologiczne i bizuteryjne, zabytki sfragistyczne, kluczyki do zegarków kieszonkowych, naparstki od XIV do XIX w., plomby towarowe, metalowe akcesoria odziezowe od XIII do XX w. i europejskie pamiatki pielgrzymie. Istotna bedzie w wystapieniu prezentacja kluczowych problemów teoretycznych i metodologicznych, rozwiazywanych w przygotowywanych obecnie ksiazkach: Adiutor historicus. Nowe male dyscypliny pomocnicze historii kultury materialnej (badania nad 35 kategoriami artefaktów, w zakresie takich nauk, jak np. annulologia, zwiazana z dziejami pierscienia, cingulologia, zajmujaca sie dziejami pasa i jego elementów, czy orbikulologia, badajaca dzieje guzika), Gotyckie akcesoria odziezowe w miastach hanzeatyckich (identyfikacja artefaktów, funkcjonujacych w kostiumologii sredniowiecznej), i podreczniku akademickim: Epigrafika wieków srednich (klasyfikacje i zakres informacyjny artefaktów epigraficznych).
Henryk Mamzer
Czy mozliwe jest materialne (fizykalne) przedstawianie przeszlosci?
Sformulowane w tytule pytanie ma charakter retoryczny; wyraza watpliwosc wobec potocznego (ostatnio co raz czesciej pojawiajacego sie w naukach humanistycznych) przekonania, ze materialne po spoleczenstwach minionych pozostalosci mówia „same za siebie”. Odczytywanie pradziejów z uporzadkowanych przez archeologa materialnych wytworów jest ich odczytywaniem w jezyku wspólnotowym, a wiec takim, w którym nadana zostala owemu zbiorowi wytworów tresc dziejowa. Tresc dziejowa uporzadkowanego na muzealnej wystawie zbioru wytworów, jest rezultatem uzgodnien wspólnotowych (wspólnoty archeologów). Jest literalnym odniesieniem przedmiotowym, „widzianym spolecznie” fragmentem rzeczywistosci minionej, jej ujeciem z punktu widzenia akceptowanych kulturowo wczesniejszego zespolu stwierdzen. Bez uzgodnien w jezyku wspólnotowym nie jest mozliwe nadanie tresci dziejowej, porzadkujacej materialne wytwory tak, jak nie jest mozliwe jej odczytanie bez znajomosci jezyka wspólnotowego. Beduini czy australijscy Aborygeni – przykladowo - nie uczestniczacy w „umeblowaniu” swiata kultury Zachodniej, a wiec bez znajomosci jego jezyka wspólnotowego, nie sa w stanie odczytac tresci dziejowej ze zbioru wytworów przedstawiajacego owa tresc. Jezyk wspólnotowy ma charakter przedustawny; w sensie logicznym wyprzedza nadawanie materialnym wytworom tresci dziejowej jak i jej odczytanie przez odbiorce. Znajomosc jezyka wspólnotowego stanowi warunek niezbedny nadania i odczytania komunikatu. Przedmioty fizykalne w sensie przyrodoznawczym same w sobie nic nam nie mówia. „Tylko my to robimy” – by uzyc sformulowania R. Rorty'ego.
Danuta Minta-Tworzowska
Archeologia i jej zródla wobec problematyki smierci
W moich rozwazaniach dotyczacych smierci w perspektywie badan archeologicznych mniej skupie sie na tym, jak archeolodzy podchodzili do tej problematyki, a bardziej na tym, jakie problemy wiaza sie z tym zagadnieniem obecnie. Wpisuje sie ono w interpretacje przeszlosci we wspólczesnej humanistyce i w jej ramach dosc oczywiste spostrzezenie, ze przeszlosci nie interpretuje sie w kontekscie wlasciwych jej kategorii, ale pod katem naszych wspólczesnych zainteresowan . Stanowi to zasadnicze 'odkrycie' postmodernizmu, a zarazem wokól tej idei oscyluja moje odpowiedzi na zasadnicze pytania dotyczace smierci w pradziejach. Dlatego podejde do jej interpretacji z perspektywy naszych wspólczesnych zainteresowan, dazac do stworzenia pewnej konstrukcji, która ma na celu interpretowac znaczenie pochówku, grobu. Temat ten jest bardzo szeroki. Jednak wydaje sie, ze obejmuje zasadniczo nastepujace zagadnienia:1) Smierc a sfera materialna, 2) Czym jest pochówek, a dalej grób jako „przedmiot funeralny”, 3) Eksploracja przeszlej „pamieci" w aspekcie grobów, ujmowanej jako proces doswiadczenia kulturowego i spolecznego. Te zagadnienia wydaja sie bliskie, ale wspólczesne próby ich konceptualizacji nie naleza do latwych. Wydaje sie, ze jedynie z perspektywy historii kultury mozemy starac sie rozwiazac ten problem. Studia w takim aspekcie w odniesieniu do przeszlosci, czyli „cross-kulturowe" maja sens, zwlaszcza archeologiczno-socjologiczno-historyczne.
To wlasnie w zachowaniach pogrzebowych spolecznosc kumuluje wartosci swojej kultury. Kumulowanie prowadzi do powstania „sedymentacji" emocji, performansów i sensów kulturowych wlasnie w kulturze materialnej grobów, cmentarzysk. Dlatego archeologia ma tak duze znaczenie w „eksploracji” tychze „sedymentacji”.
Cmentarze, groby ujmuje jako przejaw okreslonej strategii spolecznej w konstruowaniu 'genealogii' i pamieci spolecznej. W tej interpretacji archeolog winien brac pod uwage równiez strategie ekonomiczna, role technologii i jej zmian. „Granica" miedzy okresem zwanym neolitem a wczesna epoka brazu rysuje sie wyraznie - stanowi ja odmienna strategia gospodarcza generujaca nowa strategie spoleczna a ta z kolei wywolala nowa pamiec spoleczna zaznaczana w pochówkach. Podobnie rzecz sie ma w przypadku przejscia od schylku okresu wplywów rzymskich do poczatków sredniowiecza. Tak wiec kultura materialna jest ta dziedzina, w której mozna próbowac sledzic strategie spoleczne zwiazane z pamiecia spoleczna. Cmentarze odgrywaja w tym role podstawowa równiez ze wzgledu na czynienie przeszlosci „autentyczna".
„Przedmiot funeralny” powstal jako materializacja pragnienia, pragnienia, które stalo sie materia - konstrukcja grobu, rzeczami don zlozonymi, zabalsamowanym cialem. W pochówku mamy do czynienia glównie z ‘rzeczywistoscia smierci', ale sam grób (pomnik, grobowiec) jako przedmiot funeralny jest tym, co zarazem laczy i oddziela rzeczywistosc zycia od smierci. Laczy, gdyz nadal przedstawia rzeczywistosc -jest stosowany przez ludzi zywych do projekcji swiata zmarlych, ale na wzór i podobienstwo swiata zywych. Z humanistycznego punktu widzenia grób, cmentarz jest najistotniejsza kategoria, z której wylania sie obraz swiata. Obraz ten dotyczy zagadnien spolecznych – glównie tych, które „odczytujemy”. Jesli proponuje tu jakas interpretacje, to bylyby to elementy interpretacji adaptacyjnej, odnoszacej sie do wspólczesnych kompetencji, bowiem obracamy sie w sferze „obrazów przeszlosci”.
Stanislaw Tabaczynski
Kultura i jej rzeczowe korelaty w badaniach nad przeszloscia spoleczna
Proponuje dla pelniejszego ujecia problematyki przedyskutowac nastepujace kwestie: (1) Swiadectwa archeologiczne – kopalne korelaty nieistniejacych juz kultur – sa dzis jeszcze dostepne empirycznej obserwacji. Sa swoistym, przetrwalym fragmentarycznie, nielatwym do odczytania, ale uchwytnym i stabilnym zapisem przeszlej rzeczywistosci. Pozostaja do niej w stosunku takim, jaki zachodzi miedzy obiektami i zdarzeniami w przyrodoznawczej koncepcji Whiteheada, szczególnie jego teorii zdarzen (Binford). (2) W przeciwienstwie do przemijajacych zdarzen, obiekty materialne reprezentuja tkwiaca w przyrodzie stabilnosc (samoidentycznosc). Sa „tu i teraz”, ale równiez „tam i pózniej”. Sa swoistymi niezmiennikami. Mamy wiec, z jednej strony, przedmioty trwajace ( enduring objects ), z drugiej, pojecie zdarzenia ( event ) jako podstawowego elementu procesu, którym jest przyroda. Zdarzenie to jednoczesnie „jednostkowy zespól rzeczy realnych” (Whitehead). Archeolog identyfikuje owe ponadczasowe przedmioty ( eternal objects ) oraz wiaze je z wydarzeniami. Identyfikacje te stanowia laczniki zapelniajace luke miedzy przeszloscia a terazniejszoscia, dostarczaja owych durables , które sa podstawa rozpoznania zdarzen, umozliwiaja ich analize i badanie procesu przechodzenia jednego zdarzenia w inne (Binford).
Istotne wydaja sie takze: (3) rzeczowe korelaty kultury w ujeciu Szkoly Annales (Bucaille, Pesez, Moreno, Quaini), a takze (4) tezy socjologów o empirycznej nierozdzielnosci kultury materialnej i duchowej (Szczepanski, Kloskowska) oraz postulat Ossowskiego poszerzenia pojecia korelatu na elementy otaczajacej czlowieka przyrody, np. Tatry, Baltyk, Wisla jako elementy polskiego dziedzictwa kulturowego.
Anna Zalewska
Przedmiot w perspektywie hermeneutyki materialnej
W wystapieniu analizie poddany zostanie konkretny przedmiot – zdobiona misa brazowa znaleziona w Nowym Objezierzu. Odwolujac sie do koncepcji hermeneutycznych wskaze, ze wielosc, czesto niejednorodnych interpretacji nie wyczerpuje potencjalu kryjacego sie w podlegajacym nieustannym przemianom przedmiocie. Zwróce uwage na pytanie w jaki sposób mozna opisac pochodzacy z przeszlosci przedmiot tak, by z jednej strony jego obecnosc "tu i teraz" stala sie istotna, a z drugiej, by jego swoistosc zostala podkreslona i zachowana?
Rozwazania postaram sie ujac w forme parenezy traktujac refleksje nad prezentowanym przedmiotem badawczym jako ostrzezenie (m.in. przed tym, ze wspólczesne badania kultury materialnej skazane sa na „transdyscyplinarnosc” oraz na oscylowanie miedzy tym, co lokalne, a tym co globalne); jako rada (m.in. by sady na temat przeszlosci z góry traktowac jako uzaleznione z jednej strony od panujacych obecnie wizji przeszlosci z drugiej od technicznych mozliwosci poznawczych) i jako zacheta (m.in. do tego, by rozwazania na temat materialnych sladów przeszlosci potraktowac jako jeden z mozliwych sposobów refleksji nad wzajemnymi relacjami i zaleznosciami panujacymi wspólczesnie miedzy ludzmi i rzeczami).
Marta Zawodna
Miedzy cmentarzem a wysypiskiem smieci. Opowiesc o miejscach Zaglady
Interesuje mnie jeden ze sposobów, zapewne nie dominujacy, postepowania z ludzkimi szczatkami, u podstaw którego lezy utozsamienie ich nie z konkretnym zmarlym czy tez z tym, co pozostaje po czlowieku jako takim, lecz z odpadami, smieciami, z czyms do wyrzucenia. Taki sposób postepowania zostanie zaprezentowany na przykladzie wybranych fragmentów historii powojennej terenów miejsc Zaglady. W wystapieniu spróbuje odpowiedziec na pytania: co zawiera sie w zaproponowanym pojeciu szczatków-odpadów? Jakie i czyje dzialania przynaleza do tej kategorii? Opisujac konkretne miejsca, gdzie znajduja sie prochy i kosci pomordowanych, pokaze, jak zmienilo sie w stosunku do nich spoleczne znaczenie pojecia profanacja.
Anna Ziebinska-Witek
Od obiektu „naturalnego” do obiektu muzealnego,czyli materializacja historii w muzeum
Obiekty sa wszechobecne w zyciu czlowieka i spoleczenstwo – przynajmniej w formie, w jakiej je znamy i rozumiemy – nie mogloby bez nich istniec. Zwykle pojmujemy obiekty zgodnie z wzorem ekonomicznym – w kategoriach ich produkcji, wymiany i konsumpcji, ale utowarowienie jest tylko jednym ze sposobów ich istnienia i posiadania znaczenia. Podobnie jak ludzie, obiekty prowadza zycie spoleczne - niektóre nawet robia „kariere”, która laczy sie z karierami pewnych osób i grup spolecznych, innym przypisujemy estetyczna, historyczna lub naukowa wartosc i umieszczamy w muzeum.
Zrozumienie aktu przeistoczenia sie kawalka materii w urzeczowiona istote historii, wiedzy czy sztuki wymaga zastanowienia nad zlozonoscia procesów zachodzacych w momencie wkroczenia obiektu do muzeum. Wyrwany z materialnej rzeczywistosci i zdeponowany w swiecie subiektywnych intencji, obiekt jest formowany jest przede wszystkim poprzez swiadome akty czlowieka ( acts of attention ). Obiekty muzealne zakladaja istnienie pierwotnego statusu obiektów, których uprzednia tozsamosc pochlaniaja i reprodukuja, ale nie zachowuja jej scisle w takiej samej formie. W procesie przejscia od obiektu „naturalnego” do obiektu muzealnego rzeczy nabieraja nowych wymiarów zwiazanych z ich uzywaniem, wymiana, wartoscia i znaczeniem. Referat bedzie stanowil refleksje nad tymi – czesto nieuswiadamianymi – procesami. |
