Lubelskie Centrum Konferencyjne – sala 4, ul. Artura Grottgera 2
organizacja: prof. dr hab. Rafał Stobiecki (UŁ), prof. dr hab. Ewa Domańska (UAM), koordynacja: dr hab. Ewa Solska (UMCS)
Celem panelu I jest przyjrzenie się fenomenowi historiografii PRL. Chcielibyśmy zmierzyć się z następującymi problemami. Czym była nauka historyczna po 1945 roku? Ja ją dzisiaj rozumiemy i dlaczego? Co z niej zostało wartościowego obecnie? Przed jakimi wyzwaniami stanęli polscy historycy po II wojnie światowej? Idąc tropem uwag zawartych w referacie prof. Krzysztofa Zamorskiego skoncentrujemy się na konsekwencjach wojny, roli marksizmu w badaniach historycznych i wizji historii narodowej. Wreszcie w ostatniej części panelu pragniemy odwołać się do doświadczenia X Powszechnego Zjazdu Historyków w Lublinie w 1969 r. w kontekście przemian dokonujących się w historiografii polskiej na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, w dobie z jednej strony narastających konfliktów politycznych, z drugiej zaś zmian dokonujących się w oficjalnym obrazie dziejów Polski np. w postaci częściowej rehabilitacji dorobku II Rzeczypospolitej. Spróbujemy odpowiedzieć na pytanie czy można go zdefiniować jako typowy dla dziejów polskiej historiografii po 1945 r., w sensie np. relacji historycy – władza i określić jego miejsce w dziejach nauki historycznej w czasach Polski Ludowej.
Celem panelu II jest zapoznanie uczestników z nowymi tendencjami w historiografii polskiej po 1989 roku, które zidentyfikowane zostaną na podstawie badań zawartości wybranych czasopism historycznych oraz publikowanych książek. Ważne będzie stwierdzenie, jakie są to w istocie tendencje, jakie ośrodki badawcze i historycy je reprezentują, które z nich rozwijają się najbardziej dynamicznie, na ile stanowią one nawiązanie do tradycji polskiej historiografii, a na ile są one zaszczepiane z zewnątrz. Istotne będzie także wskazanie, na ile tendencje te harmonizują z dyskusjami prowadzącymi na forum międzynarodowym, na ile dochodzi ewentualnie do „zamierania” subdyscyplin badań historycznych, a na ile pojawiają się nurty nowe – zwłaszcza jeżeli są to badania podejmujące problemy badawcze, podejścia czy teorie stanowiące nowość wobec tendencji światowych. Zadaniem panelistów będzie wypowiedzenie się na temat polskiej specyfiku i innowacyjnych aspektów badań prowadzonych w ramach na przykład historii transnarodowej, historii gospodarczej, społeczno-kulturowej, oralnej, historii kobiet oraz historii gender i queer, cyfrowej, środowiskowej, historii zwierząt/wielogatunkowej, postkolonialnej, historii sportu i żywności, itd., i wskazanie na te ich elementy, które stanowią specyficzny (i warty upowszechnienia) sposób uprawiania tych dziedzin w Polsce, a tym samym wchodząc do międzynarodowych dyskusji, mogą przyczynić się do promocji polskiej historiografii i współtworzyć globalną wiedzę o przeszłości.
Krzysztof Zamorski (Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego)
Doświadczenie historiografii PRL z perspektywy przełomu 1989 r.
Rok 1989 traktuje się w prezentowanym referacie symbolicznie jako próg, po przekroczeniu którego historiografia polska stanęła znowu w wolnym świecie, kiedy to obowiązkiem najważniejszym jest sprostanie wyzwaniom profesjonalnym. W prezentowanym referacie przyjęto założenie, że historiografia polska okresie PRL stanęła wobec wyzwań, których nie można i nie da się ograniczyć wyłącznie do profesjonalizmu jakkolwiek musi on być zawsze miarą rozwoju pisarstwa historycznego. Pytanie jak owe wyzwania miały się do zasady profesjonalizmu stało się fundamentalnym problemem badawczym. Tekst zawiera trzy partie materiału. W pierwszej dokonuję generalnego przeglądu kierunków rozwoju historiografii polskiej w oparciu o dane „Biliografii historii Polski” za lata 1956/7 – 1989. Druga partia jest analizą wyzwań zewnętrznych, czyli wymogów profesjonalizmu kreowanych przez trendy rozwoju historiografii powszechnej ze szczególnym uwzględnieniem roli szkoły Annales. W trzeciej omawiam wyzwania wewnętrzne, w szczególności zaś takie między innymi kwestie jak rola marksizmu w praktyce badawczej, zasadnicze spory w interpretacji dziejów Polski, przedsięwzięcia organizacyjne, nurty badawcze i szkoły badawcze. Uznawszy za zasadnicze wyzwanie potrzebę wolności stwierdzam w podsumowaniu, że z perspektywy roku 1989 trudno byłoby nie stwierdzić, że zadanie to historiografia polska pojmowana całościowo spełniła w dużym stopniu z powodzeniem. Pozostaje pytaniem jak dalece? Jakie elementy tożsamości zostały wzmocnione, jakie osłabione? Oraz czego w nich brakuje? Społecznym kosztem sporu o nasze dzieje w tej właśnie perspektywie i podjętego wysiłku, stało się podkreślone i udowodnione w mojej analizie uwspółcześnienie wizji historii, swoisty ruch w kierunku ograniczania społecznej perspektywy obserwacji własnych dziejów. Kolejnym wnioskiem płynącym z przeprowadzonej analizy jest fakt wyraźnego wyhamowania w latach osiemdziesiątych badań pozostających w związku z wyzwaniami tworzonymi przez historiografię światową. Z perspektywy roku 1989 historiografia nasza nadążała za tymi wyzwaniami, a nawet odgrywała rolę stymulującą do końca lat 70. Rewolucja Solidarności zaangażowała pokaźną i kreatywną cześć środowiska historyków w działania bezpośrednio zmierzające do odzyskania wolności i poprowadziły w kierunku pełnej koncentracji na historii politycznej czasów najnowszych. Swoistym „rewanżem” za osłabienie międzynarodowej aktywności polskiej historiografii w epoce agonii komunizmu w Polsce stało się zjawisko unikatowe w skali międzynarodowej, jakim był rozwój historiografii w obiegu niezależnym. Masowość tego zjawiska i jego złożony charakter stanowią niemałe wyzwanie dla dalszych badań. Niewątpliwą natomiast słabością rozwoju naszej historiografii okresu PRL był nikły w stosunku do potrzeb rozwój refleksji na historią powszechną.
Tadeusz Paweł Rutkowski – historyk dziejów najnowszych, specjalizuje się w historii Polski okresu II wojny światowej i Polski Ludowej. Ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim w 1992 r., następnie w 1998 r. obronił na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego rozprawę doktorską pt. „Stanisław Kot (1885 – 1975). Biografia polityczna”, opublikowaną w 2000 r. W 2009 r. habilitował się na podstawie pracy „Nuki historyczne w Polsce 1944 – 1970. Zagadnienia politycznej i organizacyjne” (Warszawa 2007). Od 1998 r. jest zatrudniony jako adiunkt w Instytucie Historycznym UW. Autorem m.in. „Adam Bromberg i „Encyklopedyści”. Kartka z dziejów inteligencji polskiej w PRL”, Warszawa 2010, „Józef Polikarp Brudziński (1874–1917), Budował w dniach zamętu i zwątpienia …”, Warszawa 2017, „Historia i historycy w PRL. Szkice”, Warszawa 2019.
Rafał Stobiecki – historyk historiografii. Kierownik Katedry Historii Historiografii i Nauk Pomocniczych Historii w Instytucie Historii UŁ. Główne zainteresowania badawcze: historiografia okresu PRL-u, rosyjska i radziecka historiografia XIX i XX w., emigracyjne dziejopisarstwo polskie po 1945 r. Ostatnio opublikował: Historycy polscy wobec wyzwań XX wieku (2014), W poszukiwaniu innej historii. Antologia tekstów opublikowanych na łamach periodyków Instytutu Literackiego w Paryżu, wprowadzenie, redakcja wraz z S. M. Nowinowskim, (2015); Władysław Pobóg-Malinowski, Wacław Jędrzejewicz. Listy 1945-1962, opracowanie i wstęp wraz z S. M. Nowinowskim (2016); Klio za Wielką Wodą. Historycy polscy w Stanach Zjednoczonych po 1945 r. (2017); „Zeszyty Historyczne” z perspektywy półwiecza redakcja i współautorstwo wraz z S. M. Nowinowskim, (2017); Krystyna Śreniowska, Moje życie, opracowanie, wstęp i komentarz wraz z J. Kolbuszewską, (2018); Piotr Wandycz, Żaden naród nie wybiera swojej historii, wybór, opracowanie i posłowie wraz z S. M. Nowinowskim, (2018).
Tomasz Siewierski – dr, historyk historiografii. Adiunkt w Instytucie Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk. Autor książki "Marian Małowist i krąg jego uczniów. Z dziejów historiografii gospodarczej w Polsce" (2016), współautor leksykonu "Warszawa Walczy 1939-1945" (2014), opublikował szereg artykułów m.in. na łamach "Przeglądu Humanistycznego", „Almanachu Warszawy”, "Rocznika Europy-Środkowo Wschodniej", "Kwartalnika Historii Nauki i Techniki" a także "Gazety Wyborczej", "Newsweeka Historia" i "Nowych Książek". Inicjator serii "Klasycy historiografii wojskowej", w ramach której do tej pory ukazały się prace poświęcone Wacławowi Tokarzowi oraz Marianowi Kukielowi, a także wydania ich dzieł. Obecnie pracuje nad biografią Marii Turlejskiej. Członek Polskiego Towarzystwa Historycznego.
Krzysztof Zamorski - prof. dr hab., Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownik Zakładu Dziejów Historiografii i Metodologii Historii. W latach 1997-2018 z Prof. dr hab. Maciejem Salomonem współredagował a od 2019 r. redaguje „Historykę. Studia Metodologiczne”. Specjalizuje się w teorii historii ze szczególnym uwzględnieniem ontologii historii. Ponadto zajmuje się demografią historyczną oraz historią społeczną i gospodarczą XVIII–XX wieku. Opublikował cztery książki, m. in: Dziwna rzeczywistość: wprowadzenie do ontologii historii (2008); Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych Europy środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku (1991); współredagował m.in. z Martą Kurkowską-Budzan Oral History. Challenges of Dialogue (Amsterdam-Filadelfia,2009). Jest ponadto autorem ok. 140 artykułówi rozpraw. W latach 1993-2003 był dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej. Jest członkiem zarządu Polskiego Towarzystwa Historycznego Pełni aktualnie (od r. 2013) pełni funkcję prezesa Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. Jest kawalerem francuskich palm akademickich.
Tomasz Wiślicz (Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN)
Nowe tendencje w historiografii polskiej po 1989 roku
Celem referatu jest przedstawienie tendencji i nurtów badawczych, które pojawiły się w polskiej nauce historycznej ostatnich 30 lat i odcisnęły lub dalej odciskają na niej swoje piętno. Wybrano do prezentacji cztery podstawowe tendencje, przekraczające tradycyjne dla polskiej historii akademickiej podziały epokowe. Są to: (1) Od „mitu” do „prawdy historycznej” i z powrotem, czyli tendencja obejmująca nurty historiograficzne, których celem jest albo rewizja – w imię prawdy historycznej – dotychczasowych opisów przeszłości, albo utworzenie nowych mitów w miejsce starych; (2) Między strukturami a idiografią, to jest kierunki badawcze odrzucające metanarracje i eksplorujące doświadczenie indywidualne, jak również te, których celem jest osiągnięcie wiedzy syntetycznej poprzez badania o charakterze, strukturalnym, porównawczym, lub globalnym; (3) Historie tożsamościowe, czyli o powstających w polskiej historiografii nurtach o znaczeniu dla budowania tożsamości jakiejś grupy społecznej z ukazaniem odmienności i oryginalności polskiej historii pod tym względem; (4) Poszukiwanie miejsca poza historią, czyli prowadzenie badań na podstawie źródeł nietypowych dla historiografii i wymagających dodatkowych umiejętności, lub stosowaniu koncepcji teoretycznych i interpretacji, które utrudniają dyskusję naukową z innymi historykami.
Tomasz Falkowski (Instytut Historii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)
Historyk i jego zobowiązania, czyli o tym, co dziś trapi historiografię polską i jak temu można ewentualnie zaradzić
W wystąpieniu zamierzam wskazać kilka wybranych problemów trapiących współcześnie polską historiografię, wykorzystując do tego specyficznie rozumiane pojęcie praktyki (praktyki historiograficznej) wraz z dookreślającymi je pojęciami wartości, wymogu i przede wszystkim zobowiązania. Perspektywa ta posłuży jednocześnie do sformułowania możliwości pozwalającej stawić czoła tym problemom, z których najważniejsze to: 1) upraszczające postrzeganie wypracowanych poza Polską praktyk historiograficznych, które pragnie się w Polsce kontynuować; 2) wynikający stąd pozorny w dużej mierze rozwój historiografii polskiej w tych jej obszarach, które chcą uchodzić za najbardziej nowatorskie (lub przypisywany jest im taki potencjał); 3) wielokrotnie podkreślane i ciążące wielu historykom uwikłanie ich pracy w sferę polityczności. Ta siłą rzeczy fragmentaryczna diagnoza stanu współczesnej historiografii polskiej będzie odwoływać się - w trybie egzemplifikacji - do nurtów badawczych wymienionych w tekście Profesora Tomasza Wiślicza, pokazując zarazem, że zawarta w nim rekonstrukcja historii historiografii polskiej ostatnich trzydziestu lat częściowo przeocza dwa pierwsze z ww. problemów, ponieważ one same impicite obecne są w tej rekonstrukcji. Proponowane remedium na tę sytuację odwołuje się do pojęcia zobowiązania: historyk rzeczywiście angażujący się w daną praktykę historiograficzną (ale też aktywność polityczną) musi wiedzieć, do czego go ona zobowiązuje i wobec czego winien czuć się zobowiązany.
Dariusz Skórczewski (Katedra Teorii i Antropologii Literatury KUL)
Kontekst czyni różnicę. Glosa do raportu o kondycji polskiej historiografii po 1989 roku
Wystąpienie lokuje raport diagnostyczny prof. Wiślicza na temat kondycji polskiej historiografii po 1989 r. w kontekście wewnętrznym i zewnętrznym dyscypliny. Kontekst pierwszy obejmuje przemiany, jakie zaszły w polskiej historiografii w ciągu ostatnich trzydziestu lat zarówno w wyniku własnych inicjatyw w jej obrębie, jak i – znacznie częściej – pod wpływem nurtów i tendencji w światowej humanistyce. Ulokowanie badań historycznych w tym polu nasuwa pytania o implikacje krótkiego dystansu, z jakiego kondycja ta jest postrzegana, dla metarefleksji nad badaniami historycznymi w naszym kraju oraz dla syntezy historiograficznej. W szczególności refleksji wymagają tu dwie kwestie: 1) problem proporcji między zjawiskami pierwszo- a drugo- i trzeciorzędnymi, które – opatrzone utrwalającą je taksonomią – potencjalnie podlegają dowartościowaniu, nobilitacji, co może wpłynąć nie tylko na obecny wizerunek, lecz także na przyszły kształt dyscypliny; 2) problem syntezy, w tym jej warunków, możliwości i metodologii, zwłaszcza w obliczu popularności konkurencyjnych, niehistoriograficznych metanarracji, konceptualizujących dzieje w sposób niezgodny z rzemiosłem (casus Fantomowego ciała króla). Kontekst drugi obejmuje zagadnienia związane z przynależnością dyskursu historiograficznego w Polsce do globalnego dyskursu nauki historycznej i szerzej, humanistyki, i uwzględnia zjawiska wynikające zarówno z lokalizacji ośrodków wytwarzania wiedzy historycznej w polu światowym, jak i z lokalnej i globalnej recepcji prac badaczy polskich dziejów. Spostrzeżenia dotyczące tego kontekstu w szczególności skłaniają do namysłu nad tzw. (pół)peryferyjnym statusem polskiej historiografii w światowej humanistyce i perspektywami jego przezwyciężenia, co określam odpowiednio mianem epistemologii defensywnej (tj. uznającej własną peryferyjność) i ofensywnej (aktywnie uczestniczącej w globalnym dyskursie poprzez proponowanie własnego języka, z jednej strony respektującego horyzont oczekiwań globalnej publiczności, z drugiej wrażliwego na specyfikę przedmiotu). Możliwość taką dostrzegam w postkolonializmie jako metodologii transnarodowej, zorientowanej porównawczo, pozwalającej przezwyciężyć polonocentryczną perspektywę polskiej historiografii, a w konsekwencji również zmodyfikować globalną teorię postkolonialną poprzez włączenie w jej polifonię głosu polskich historyków.
Agata Tatarenko (Instytut Europy Środkowej, Lublin)
Poszukiwania poza historią: rewizjonizm, opowieści o przeszłości oraz zmiana generacyjna
Rok 1989 stanowi początek przemian politycznych i społecznych, które na wiele sposobów wpłynęły na polską refleksję nad przeszłością. Globalizacja humanistyki, rosnąca interdyscyplinarność badań (lub zacieranie granic pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami wiedzy o przeszłości), spowodowała wzrost zainteresowania przeszłością przedstawicieli różnych dyscyplin, zwłaszcza w zakresie dziejów najnowszych. Równolegle ułatwiony dostęp do archiwów, popularyzacja różnego typu źródeł wywołanych, połączone z „pożądaniem historii”, by przywołać pojęcie Karla-Ernsta Jeismanna, spowodowały wysyp książek poświęconych przeszłości, powstałych poza lub na marginesie akademickiej historiografii (np. Marta Madejska, Aleja Włókniarek, 2018; Joanna Kuciel-Frydryszak Służace do wszystkiego, 2018; reportaże historyczne np. Anny Bikont lub Aleksandry Boćkowskiej). W swoim wystąpieniu chciałabym postawić pytanie o to, jaki wpływ na polską historiografię, na rozwój „nowych tendencji po 1989 r.” (?), miały zjawiska „spoza historii” – metody badań, podejścia, źródła, tematy wywodzące się z innych nauk i dyscyplin, polityka historyczna, powstawanie szeregu podmiotów związanych z popularyzacją wiedzy o przeszłości (instytucje historii stosowanej) oraz społeczne „pożądanie historii” przejawiające się w popularności publikacji spoza historiografii akademickiej. Kolejne pytanie będzie dotyczyło roli zmiany generacyjnej. W konsekwencji wskażę miejsce historiografii w budowaniu wiedzy o przeszłości i perspektywy jej rozwoju.
Ewa Domańska - profesor nauk humanistycznych w Instytucie Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz od 2002 visiting professor w Department of Anthropology, Stanford University. Przewodnicząca „International Commission for the Theory and History of Historiography”. Zajmuje się metodologią historii, współczesną teorią i historią historiografii oraz porównawczą teorią nauk humanistycznych. Autorka, redaktorka i współredaktorka 21 książek. Ostatnio opublikowała nominowaną do nagrody Długosza monografię: Nekros. Wprowadzenie do ontologii martwego ciała (PWN, 2017).
Tomasz Falkowski – dr, pracuje w Zakładzie Metodologii Historii i Historii Historiografii Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Studiował w Toruniu (UMK), a także Poznaniu (UAM) i Paryżu (Paris I, EHESS). Zainteresowania badawcze: historia historiografii, historia nauki, współczesna humanistyka francuska. Autor monografii: Myśl i zdarzenie (Universitas 2013); Foucault. Historiozofia zdarzenia (Wydawnictwo Naukowe UAM 2014) i przekładów: Marc Ferro, Kino i historia (PWN 2011); Maurice Blanchot, Przestrzeń literacka (PWN 2016).
Dariusz Skórczewski – dr hab., prof. KUL, literaturoznawca, polonista, od 1991 r. zatrudniony w Katedrze Teorii (obecnie Teorii i Antropologii) Literatury KUL. Stypendysta The Kosciuszko Foundation i The Nanovic Institute for European Studies. Wykładał jako visiting professor w Rice University w Houston, w Teksasie (2001-2004) i w University of Illinois w Chicago (2006/2007). Redaktor naczelny „Roczników Humanistycznych”, autor kilkudziesięciu studiów naukowych i trzech monografii. Jego Teoria – literatura – dyskurs. Pejzaż postkolonialny, w której przez pryzmat teorii postkolonialnej odczytuje polską literaturę od romantyzmu po współczesność, ukaże się w lutym 2020 w przekładzie w University of Rochester Press, w serii Rochester Studies in East and Central Europe.
Agata Tatarenko – dr, historyczka i kulturoznawczyni. W latach 2015-2018 adiunkt w Instytucie Europy Środkowo-Wschodniej. Obecnie pracuje w Instytucie Europy Środkowej. Autorka monografii poświęconej historii mówionej „Dzielenie się pamięcią”. Praktyka i teoria historii mówionej (2016) oraz pracy Relikty komunizmu: polityka historyczna wobec materialnego dziedzictwa sowieckiego w Republice Czeskiej (2019). Zajmuje się badaniami porównawczymi w zakresie refleksji nad przeszłością w odniesieniu do dziejów najnowszych w Europie Środkowo-Wschodniej (historiografia, historia stosowana, polityka historyczna, studia nad pamięcią).
Tomasz Wiślicz - dr hab.; profesor w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, zajmuje się historią społeczną i kulturową czasów wczesnonowożytnych oraz teorią i historią historiografii. Autor m.in. książek: Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII-XVIIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia (Wrocław 2012), Krótkie trwanie. Problemy historiografii francuskiej lat dziewięćdziesiątych XX w. (Warszawa 2004), Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII w. (Warszawa 2001).